Çok tehlikeli bir kurum hastalığı: Mobbing!

Yetersiz çalışan ya da rekabete giren diğerini gözüne kestiriyor ve psikolojik tacize başlıyor… İşte tüm detaylarıyla mobbing…

Özlem YILMAZ

İşyerinizde özgüven ve değer kaybı hissine mi kapıldınız? Bir türlü anlam veremiyorsunuz ancak sıkışmış gibi hissediyor ve yavaş yavaş enerjiniz mi tükeniyor? Sözünüz kesiliyor, haksız yere eleştiriliyor, yokmuş gibi davranılıyor, asılsız dedikodulara maruz kalıyor ya da yeteneklerinizin altında işler mi veriliyor? Hatta fiziksel değişimler hissetmeye başlamış olabilir misiniz? Peki, bu anlamsız gelen değişikliklerin bir suçlusu olacağı hiç aklınıza geldi mi?

Son dönemin en tehlikeli kurum hastalığı  “Mobbing”i DBE’den Uzman Psikolog Şirin Hacıömeroğlu ve sorunun hukuksal boyutunu Avukat Selen Türkmen’e sorduk… İşte tüm detaylarıyla “MOBBING”!

İşte Uzman Psikolog Şirin Hacıömeroğlu ile "Mobbing" üzerine

Mobbing nedir?

‘Mobbing’ kelimesi Latince’de psikolojik ve duygusal şiddet, baskı, kuşatma, taciz etmek, rahatsızlık ve sıkıntı vermek anlamına gelir. İşyerinde bazen bir kişinin (ast veya üstün), bazen de iş arkadaşlarının bir çalışan üzerinde uzun süre (6 aydan başlayıp yıllarca sürebilir) sistematik olarak psikolojik ve duygusal baskı kurması sonucu, çalışanın özgüven ve öz değerinin azalması, itibarının zedelenmesi, ruhsal çöküntüye girmesi ve kurban haline gelmesine mobbing (duygusal taciz) adı verilir.  Özellikle kurumsal iş yerlerinde günümüzün rekabetçi ve zorlu kurum yapılarının de etkisiyle mobbing çok sık yaşanılan bir olay haline gelmiştir. İstatistiklere göre mobbingin yaygınlığı (ki aslında şirketler bünyesinde ortaya çıkması ve ispatlanması oldukça güç olmasına rağmen) Türkiye’de % 30’ları aşmıştır.
Mobbingin şirketlere de uzun vadede çok ciddi negatif etkileri olmaktadır. Mesela araştırmalara göre 6 ay boyunca mobbinge maruz kalan bir çalışanın iş verimi % 50 oranında düşmektedir. Ayrıca; işten ayrılma, işini yeterli ölçüde yapamama, görev yeri değiştirme, hastalık izinlerinin artması, şirketin genel performansını olumlu etkileyecek kaynakların, mobbingcinin kişisel çıkarları yüzünden ortaya koyulamaması, ekip çalışmasının ahenginin bozulması, mobbinge uğrayan iş arkadaşlarını gözlemleyen diğer çalışanların da gerginliğinin artması ve kendi başlarına da gelmesi korkusundan bir şey söyleyememesi, iş ortamında kutuplaşmaların artması gibi kurum için çok olumsuz maddi ve manevi sonuçlar da doğar.

Kişinin mobbing davranışı içinde olduğunuz nasıl anlarız? Mobbing davranış biçimleri nelerdir?

Mobbingci duygusal ve psikolojik tacizlerini çok çeşitli şekillerde uygulayabilir. Bu sayısız davranışlardan bazıları; çalışana iş tanımı dışında görevler verilmesi sonucu, asıl görevlerinin aksaması ve daha sonra bundan dolayı ciddi suçlamalara maruz bırakılması, iş saatleri dışında telefonla sık sık aranmak, işyeri ortamında iş arkadaşlarının önünde veya yalnızken hakaret edilmesi, dalga geçilmesi, çalışanın işini doğru yapmasını sağlayacak bilgilerin, dosyaların kasıtlı olarak gizlenmesi, haksız yere üstlerine şikayet edilmesi gibi sebeplerle işindeki ilerlemesinin engellenmesi, çalışanın arkasından haksız dedikodular yapılması, iftira atılması, şirketine fayda sağlayacak fikir ve çalışmalarının gerekli bölümlere iletilmesinin ve görünür kılınmasının engellenmesi, adaletli davranılmaması, kişinin özel hayatı ile ilgili bilgilerin şirket ortamında yayılması gibi.

Neden özellikle iş yerlerinde karşılaştığımız bir sorun?

Mobbing tanım gereği iş yerlerine ait bir davranış örüntüsünün ismidir. Mobbing bir kurum hastalığıdır. Aynı tarzda karşı tarafın sınırlarını ihlal eden, kasıtlı olarak kişinin zorluk yaşamasının hedeflendiği, karşı tarafı duygusal ve psikolojik olarak çökerten, saldırgan davranış ve tutumlara farklı ilişki çeşitlerinde ve durumlarda da rastlayabiliriz (Örneğin; aile ilişkileri, ikili ilişkiler, eğitim sistemi içerisinde öğrenciler arasında, sağlık kurumları, akademia vb.). O zaman bunun ismi duygusal veya psikolojik taciz olarak adlandırılır.

Peki, son yıllarda sıkça duymamızın nedenleri neler olabilir?

19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren kapitalist liberal anlayışın artışıyla, şirketlerde aşırı rekabet ve kar anlayışı körüklenmiş, çalışanlar arasında, ki bu ekip arkadaşları da dahil olmak üzere, yoğun bir rekabet oluşmuş ve yönetim de farkında olarak ya da olmayarak bu sisteme katkıda bulunmuştur.

Duygusal bir saldırı olarak kabul edebilir miyiz?

Evet, mobbingi duygusal bir saldırı olarak kabul edebiliriz fakat bir de psikolojik boyutu vardır. Aslında bu ikisi çok birbirinin içine geçmiştir; kurbanın psikolojisi etkilendiğinde, bu duygusal hayatına da yansır, tam tersi olarak da yoğun duygusal saldırıya maruz kalan kurbanın psikolojik sistemi bundan zarar görür. Psikolojik bozukluğun (depresyon, kaygı bozuklukları vb.) yanı sıra fiziksel hastalıklar geliştirme olasılığı artar. Hatta duygular, zihin ve bedeni birbirinden ayıramayız, hepsi de devamlı birbiri ile etkileşim halindedir.

Mobbing’e uğrayanların genel özellikleri neler oluyor?

Mobbinge uğrayan kişiler genellikle iş yaşamında ve psikolojik olarak sağlıklı kişiler oluyor, hatta bu sebeple de kurban olarak seçiliyorlar. Mobbing yapan kişi için tehdit olarak algılanıyor ve bu saldırıya maruz bırakılmaya başlanıyor. Mobbing süreci ne kadar çok devam ederse ve bu konuda kişi farkındalık kazanıp, şirket içinde veya bir uzmandan yardım almazsa, şu gibi belirtiler kendini göstermeye başlayabiliyor: Uykusuzluk, sürekli gerginlik ve tedirginlik, ani öfke patlamaları, kaygı bozuklukları (panik ataklar mesela), depresyon, kendini suçlama, alkol kullanımında artış, sosyal ortamlardan kendini geri çekme, özgüven ve değer kaybı hissi, günlük hayatta tahammülsüzlük ve psikolojik duruma bağlı fiziksel sıkıntılar dediğimiz psikosomatik belirtiler (Örneğin; migren atakları, mide ve kalp hastalıkları, vücutta özellikle sırt ve omuzlarda kronik ağrılar). Tüm bunların sonucu olarak kişi, kendini yoğun bir çaresizlik, çöküntü ve kurban psikolojisi içinde bulur. Kişinin içsel gücü ve enerjisi tükenir.

Bu durumda çalışan, kendini yalnız ve kurum dışına itilmiş hisseder. ‘Neden bunları yaşıyorum!?’ düşünceleri içinde bir süre sonra bir şey değişmediğinde hatayı kendisinde aramaya başlar ve kendisine zarar verir. Tepki vermek veya kendini ifade etmek istediğinde ise mobbingci öyle soğukkanlı durur ki kurban kendini bir anda suçlu durumunda bulabilir. Ve kısır döngü bu şekilde devam eder.

Mobbing eyleminde bulunan kişinin özellikleri neler oluyor?

Mobbingin belli başlı nedenleri; öncelikle mobbing kavramına ve bunun engellenmesine yönelik bir şirket bilincinin ve kültürünün oluşmamış olması, organizasyonel engeller, etkin olmayan liderler, adaletsizlik hissi, iş tatminsizliği, aşırı rekabetçi ve zorlayan şirket politikaları, çalışanlar arası çatışma ve yetersiz çatışma yönetimi ve kişilik özellikleri; mobbingcinin narsisist, paranoid ve antisosyal kişilik özellikleri, erken dönemde ihmal ve istismar edilme, temel güvensizlik ve değersizlik hissi, düşük özgüven ve öz saygı, kontrol altına alınamayan saldırganlık ve düşmanlık dürtüleri... Mobbingci yetersizliğinin farkındadır ve bunu örtbas etmek için kendi çıkarları doğrultusunda iş yaşamı ve psikolojik sağlığı iyi olan ve belki de kendisine rakip olarak gördüğü kişiyi gözüne kestirir ve teröre başlar.

Mobbing’e uğrayan kişilerde ne gibi psikolojik hasarlar görülebiliyor? Bu eylem süreklilik teşkil ediyorsa mobbing kişi psikolojisini nasıl etkiliyor?

Uykusuzluk, sürekli gerginlik ve tedirginlik, ani öfke patlamaları, kaygı bozuklukları (panik ataklar mesela), depresyon, kendini suçlama, alkol kullanımında artış, sosyal ortamlardan kendini geri çekme, özgüven ve değer kaybı hissi, günlük hayatta tahammülsüzlük ve psikolojik duruma bağlı fiziksel sıkıntılar dediğimiz psikosomatik belirtiler (Örneğin; migren atakları, solunum yolları, mide, bağırsak ve kalp hastalıkları, vücutta özellikle sırt ve omuzlarda kronik ağrılar). Tüm bunların sonucu olarak kişi kendini yoğun bir çaresizlik, çöküntü ve kurban psikolojisi içinde bulur. Kişinin içsel gücü ve enerjisi tükenir, üretim gücü azalır. Kendini yalnız ve kurum dışına itilmiş hisseder. ‘Neden bunları yaşıyorum!?’ düşünceleri içinde bir süre sonra bir şey değişmediğinde hatayı kendisinde aramaya başlar ve kendisine zarar verir.

Bunlar süreklilik teşkil ediyorsa, kişi artık günlük işlevlerini yerine getirememeye başlayabilir ve kendini büyük bir çöküntü içinde bulur. Bu durum aile ve sosyal ilişkilerine de yayılarak tüm hayatını kabusa çevirebilir.

Aslında mobbing eyleminde bulunan kişi mutlaka tedavi edilmeli…

Kesinlikle, mobbing eyleminde bulunan kişinin davranışları psikolojik bir sorundur, aksi takdirde, sağlıklı bir bireyin böyle alenen ya da üstü kapalı olarak saldırgan ve zarar verici davranışları kasıtlı yapması söz konusu değildir.

Mobbing’i durdurabilir ya da engelleyebilir miyiz?

Evet, bunu yapabiliriz fakat bunun için birçok sistemin bir arada çalışıyor olması gereklidir. Mobbingi engellemek için öncelikle mobbing ile ilgili toplumsal, ardından kurumsal bilincin geliştirilmesi, farkındalığın arttırılması çok önemlidir. Hukuki alt yapının da mobbing kurbanlarının lehine işleyebilecek şekilde yapılandırılması ve böylece de kişilerin öğrenilmiş çaresizlik psikolojisinden çıkıp kendilerini ifade edecek ve mücadele edecek noktalara gelmesi gerekmektedir. Şirketlerin İnsan Kaynakları bölümlerinin bu amaçla diğer bölümlerle iş birliği yapması, buna alan açan organizasyonel ayarlamaların yapılması ve çalışanlarının psikolojik sağlığının takip edilmesi faydalı olacaktır. Ayrıca akademi de bu bilinçlendirme çalışmalarının içinde daha fazla yer almalıdır.  

Tedavisi var mı? Kişinin kendi çözebileceği bir sorun olabilir mi?

Bu sorunun cevabı mobbige maruz kalmış kişinin kendisine, buna ne kadar maruz kaldığına ve mobbingin şiddetine göre değişebilir. Çabuk farkına varıp bunu bildiren, bilinçli ve kurum tarafından desteklenen, aile veya sosyal ilişkileri sağlam olup bunlar tarafından bu süreçte beslenen, psikolojik olarak daha güçlü kişilerde etkisi nispeten daha hafif olur. Ancak, buna uzun süre, yoğun bir şekilde maruz kalmış, kurum ve iş arkadaşları tarafından da yalnız bırakılmış kişilerde etkisi çok yıkıcı olabilir. Bu kişilerin mutlaka bir uzmandan profesyonel destek alması şarttır. Biz, bu durumu kişinin yaşadığı bir travma olarak da nitelendirebiliriz. Tedavi edilmemiş travmaların, kişilerin üzerinde hem psikolojik, hem duygusal hem de fiziksel etkileri çok büyüktür. Uzun zaman sonra dahi bunların etkileri kendini gösterebilir.

Tedavi süreci uzun mudur?

Tedavi süreci, kişiye ve yaşadığı duruma göre değişir. Bazen 3-4 hafta bazen ise aylar sürebilir.  

Mobbing mağduru kişi konuyu hukuğun adaletine de teslim edebiliyor. Konuya ilişkin sorumuzu ise Avukat Selen Türkmen yanıtladı...

Bildiğimiz kadarıyla mobbing suç olarak da kabul ediliyor. Kişiler bunun üzerinden dava açabiliyor. Peki, bunun kanıtı nasıl elde ediliyor? Ne gibi cezalara maruz kalınıyor ve hangi aşamada mahkemeye başvurmak doğru kabul edilebiliyor?

Türkiye'de Şubat 2006 yılında Jeoloji Mühendisleri Odasına Tülin Yıldırım isimli kişinin dava açması ve kazanması ve 2008 yılında Yüksek Mahkeme tarafından onanması ile MOBBING hukuki anlamda ve içtihadı düzeyde yerini bulmuştur. Yeni Borçlar Kanununda ise hukuki düzenlemeye nihayet kavuşmaktadır. 

Mobbing davalarında da, hemen hemen tüm iş hukuku davalarında olduğu şekilde mobbinge uğrayan kişinin tanık gösterebilmesi son derece önemlidir.  Bununla birlikte kişinin çalışması devam ederken, mobbinge karşı çıkması, gerekli yazılı itiraz ve başvurularda bulunarak, bunların işveren tarafından cevaplanmasını talep etmesi de önemlidir.  İşçinin işyerinde küçük düşürülmesine sebep olan bir psikolojik yıldırma hareketi akabinde derhal tutanak tutarak, işyerindeki kişilerinde tutanak altına görgü şahitliklerine dayalı imzalarını alabilmesi daha sonra ortaya çıkabilecek ispat sıkıntısını engellemek bakımından son derece önemlidir. İşyerinde aynı anda birden fazla kişiye mobbing uygulanıyorsa, grup halinde hareket ederek işverene müracaat ve başvuruların birlikte yapılması da ispat kolaylığı sağlayacaktır. 

Ayrıca, mobbinge uğrayan kişinin tıbbi ve psikolojik yardım alması Yüksek mahkeme içtihatlarında mobbingin tespitine yarayan önemli bir delil olarak görülmektedir.

Mobbing “Borçlar Kanunu Tasarısı”nda düzenlenen bir kavram olup, cezai mahiyette “suç” değildir. İşveren uyguladığı mobbing sebebi ile özgürlüğü bağlayıcı herhangi bir yaptırıma tabi tutulamamaktadır. İşçi açacağı mobbing davası sonucunda işverenden kişilik haklarına saldırı dolayısı ile manevi tazminat tahsil hakkına sahip olmaktadır. 

İncelemek isteyenler için konu ile ilgili içtihat örneği, TIKLAYIN!